کوچه زنگ‌های پر از انتظار | روایتی از کوچه «مخابرات» مشهد
روایت یک کوچه قدیمی که محل نخستین تلفن‌خانه مشهد و همچنین چند کانون فعال انقلابی مطرح بوده است.
به گزارش شهرآرانیوز؛ احیای برخی از مسیر‌های قدیمی زیارت حضرت امام‌رضا (ع) یکی از دستاورد‌های خوب طرح جدید بهسازی و نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی، موسوم به طرح حریم‌رضوی است. این گذر‌ها اغلب شامل کوچه‌های قدیمی هستند که نوسازی‌های انجام شده در سطح شهر طی یک قرن اخیر و ایجاد خیابان‌های جدید، عامل مهجور شدن و در برخی موارد از چرخه فعالیت خارج شدن آن‌ها بوده است. یکی از این موارد کوچه موسوم به مخابرات است. کوچه‌ای که اکنون بر بالای تابلوی ورودی آن علاوه بر ثبت عنوان کوچه مخابرات، نام آیت‌ا... خزعلی ۵ نیز ریزتر از آن نام نخست ثبت شده است. در سطر‌های بعدی گذشته و اکنون این کوچه را با هم مرور می‌کنیم.
تکه‌ای از یک مسیر تاریخی
رد پای کوچه فعلی مخابرات را نه تنها می‌توان در نقشه‌های قدیمی مشهد از جمله نقشه‌های خانیکوف (۱۳۳۷ قمری) و جولیس دالمج ۱۲۴۸ خورشیدی پیدا کرد، بلکه در سفرنامه‌های باقی مانده از عهد صفوی و حتی نوشته‌های باقی مانده از عهد تیموری نیز نشانی دارد، زیرا که این کوچه بخشی از مسیر قدیمی اتصال منطقه سراب به حرم مطهر رضوی بوده است.
کوچه مخابرات در اصل بخشی از مسیر اتصال قنات سناباد به مسجد گوهرشاد بوده است که پس از ایجاد خیابان شاهرضای قدیم و شهید رجایی در سال‌های نخست پس از انقلاب و آیت ا... خزعلی فعلی در دهه دوم قرن ۱۴ خورشیدی، اتصال خود را با بخشی از محله چهارباغ و محله سراب از دست می‌دهد.
این کوچه در سال‌های نخست پس از جدایی از بخش حدفاصل قبرستان سراب تا محله چهارباغ همچنان نام خود را حفظ می‌کند به نحوی که در نقشه ۱۳۳۳ خورشیدی در مشهد نام این محدوده تا میدانگاهی چهارباغ، کوچه چهارباغ است، اما پس از ایجاد نخستین مرکز تلفن مستقل مشهد (مرکز تلفن شاهرضای قدیم و آزادی فعلی) ابتدا نزد مردم و سپس در بین مسئولان به مخابرات تغییر پیدا می‌کند؛ نامی که هنوز هم بر روی این کوچه باقی مانده است.
ورودی کوچه مخابرات
کوچه مخابرات کنونی در حالی با طاق نصرتی که پارچه نوشته «گذر تشرف مخابرات» بر روی آن نصب شده، شروع می‌شود که در سمت چپ آن چند مغازه و سمت راست آن خانه‌ای با معماری پهلوی دومی با نما‌های زیبای آجرکاری قرار دارد. این خانه دو طبقه در زیر خود میزبان چهار مغازه است که دو دربند از آن‌ها طی چند سال اخیر به محل موقت مسجد قدیمی «حاج فرهاد» اختصاص دارد؛ مسجدی باقی مانده از دوران حکومت قاجار‌ها بر ایران که روزگاری نه چندان دور، بزرگ‌ترین مسجد محله چهارباغ و محل برگزاری تجمع‌های مختلف دینی و مذهبی محسوب می‌شده است، اما در جریان ساخت یکی از پروژه‌های حاشیه خیابان آیت ا... طبسی تخریب می‌شود به این امید که در آینده مسجدی بهتر در دل آن پروژه ساخته شود؛ پروژه‌ای که سالیانی چند است ناتمام مانده و به همین دلیل هم نمازگزاران مسجد حاج فرهاد سال هاست در این دو دربند مغازه و محل موقت مسجد به اقامه نماز می‌پردازند.
مخابرات خاطره ساز
نخستین پلاک قابل توجه این کوچه پس از محل موقت مسجد حاج فرهاد، بنای سیمانی عظیم مرکز مخابرات آزادی است. بنایی ساخته شده در اواخر دهه ۴۰ خورشیدی که در ابتدای فعالیت مرکز، تمرکز همه امور مخابراتی مشهد و خراسان بزرگ بوده است.
ورودی اولیه این بنا تا اواسط دهه ۷۰ از داخل کوچه مخابرات بود، آن چنان که قدیمی‌های شهر اغلب برای دریافت تلفن خانگی بار‌ها راهی این ساختمان شده بودند. این مجموعه در دورانی که تماس با کشور‌های خارجی با تلفن خانگی به درستی ممکن نبوده، محل برقراری اغلب این نوع تماس‌ها در خراسان بزرگ بوده است، اما شلوغ‌ترین دوران این ساختمان سیمانی بزرگ، به روزگار دفاع مقدس باز می‌گردد. در آن دوران، مرکز تلفن آزادی وعده گاه بسیاری از خانواده‌هایی بود که عزیزی در جبهه‌های جنگ داشتند.
آنان با حضور در این مکان و دادن شماره پادگان یا مقر موردنظر خود به اپراتور، ساعاتی را منتظر می‌ماندند تا تماس با جبهه برقرار شود و چند لحظه یا دقیقه‌ای را با عزیز رزمنده خود هم کلام شوند. ناگفته نماند به مرور زمان و با پیشرفت فناوری از اهمیت این مرکز مخابراتی که روزگاری به دلیل دخالت نکردن مردم در شماره گیری تلفن‌های آن به «تلفن خودکار» هم معروف بود، کاسته شد، اما هنوز هم بخشی از حافظه جمعی بسیاری از مردم مشهد است.
ﻧﻤایی از کوچه مخابرات و سرای تخریب شده ترکمن‌ها/ دهه ۷۰ قرن ۱۴ خورشیدی
خانه‌ای با کوله باری از تاریخ
پلاک بعد از مجموعه مخابرات در این کوچه هم یکی از آن پلاک‌های تاریخ ساز مشهد است. براساس اسناد موجود این پلاک که اکنون به عنوان «ملک طایی نیا» در شهرداری مشهد شناخته می‌شود، زمانی میزبان یکی از پردرآمدترین کارخانه‌های وقت آستان قدس بوده است. این بنا در سال‌های پس از مشروطه تا زمان دولتی شدن کامل دخانیات ایران، مکان فعالیت کارخانه سیگارت سازی رضوی بوده است. سیگار‌هایی که توتون آن‌ها از اراضی بقمچ چناران تأمین و در زمان خود یکی از مرغوب‌ترین سیگار‌های کشور محسوب می‌شدند. البته بنای طایی نیا در سال‌های پس از دهه ۲۰ نقش تعیین کننده تری در تاریخ سیاسی مذهبی فرهنگی مشهد بر عهده دارد؛ این بنا از حدود سال ۱۳۲۳ خورشیدی، میزبان «کانون نشر‌حقایق دینی» مرحوم استاد محمدتقی شریعتی می‌شود.
مجموعه‌ای که در ابتدا برای جلوگیری از نفوذ مبارزه طرف داران حزب توده و شوروی در بین جوانان مشهد ایجاد شده است، اما به مرور زمان فعالیت‌های آن گسترش پیدا می‌کند و به مرکزی بزرگ برای مبارزه با هرگونه تلاش برای ایجاد انحراف در دین اسلام تبدیل می‌شود. درست به همین دلیل هم هست که ساختمان طایی نیا در دوران فعالیت کانون نشر حقایق در آن، میزبان بسیاری از بزرگان وقت حوزه و دانشگاه بوده است و علاوه بر استاد محمدتقی شریعتی، بزرگانی، چون امام موسی صدر، آیت ا... حاج محمدکاظم دامغانی، آیت ا... واعظ زاده خراسانی، حجت الاسلام والمسلمین شیخ عبدا... نورانی، مهندس مهدی بازرگان و دکتر علی شریعتی در آن با بیان نقطه نظرات خود به مقابله با تحریفات مختلف دینی رایج در جامعه پرداختند. بنای طایی نیا اکنون و به همت شهرداری ثامن در حال بازسازی است تا به عنوان یکی از مراکز عمده فرهنگی مذهبی مشهد در سال‌های پیش از انقلاب برای آیندگان به یادگار بماند.
بد نیست بدانید انتشارات سپیده که رهبر معظم انقلاب در کنار آقایان محسن محسنیان، احمد طوسی، حسن‌قاسمی، حاج محموداکبرزاده، ابراهیم شایسته، حاج آقا سلبی ها، حاج علی طوسی، شهید حاج کاظم طلایی و یزدانیان اعضای هیئت مدیره آن بودند هم سال ۱۳۴۴ خورشیدی که کانون به دلیل فشار ساواک رژیم پهلوی به طور موقت تعطیل شده بود، در یکی از فروشگاه‌های زیر این بنا ایجاد می‌شود. به روایت بهتر پس از تعطیلی اجباری کانون، تعدادی از اعضا و هواداران با ایجاد این مؤسسه سعی می‌کنند تا به نوعی دیگر شمع وجود کانون را روشن نگه دارند و در این بین آیت ا... سیدعلی خامنه‌ای به عنوان رئیس هیئت مدیره انتشارات سپید نقش محوری دارند. «چرا حسین قیام کرد؟» از استاد محمدتقی شریعتی و «آینده در قلمرو اسلام» نوشته سید قطب که رهبر معظم انقلاب آن را ترجمه کرده اند از کتاب‌های منتشره در این دفتر هستند، همچنین در سال‌های پس از انقلاب هم مدتی چاپخانه نور مشهد که روزگاری نشریه نور خراسان را منتشر می‌کرده نیز در طبقه پایین این مجموعه مستقر بوده است.
از دختران ایرانی تا کودکان عراق
مجموعه مستقر در پلاک بعدی این کوچه، یکی از دو بنای آموزشی قدیمی کوچه مخابرات است. این مجموعه در سال‌های پیش از انقلاب و البته دهه نخست پس از انقلاب میزبان دانش آموزان دختر مقاطع ابتدایی و سپس راهنمایی بوده است و پس از آن هم به عنوان هنرستان کاردانش، استفاده می‌شود، اما در حال حاضر مخاطبان آن دانش آموزان عرب زبان هستند. این مجتمع آموزشی از سال ۲۰۱۵ میلادی و ۱۳۹۴ خورشیدی به این سو به مرکز آموزشی دانش آموزان دختر و پسر ابتدایی و متوسطه عراقی مقیم مشهد تبدیل شده است و به عبارت بهتر یکی از معدود مدارس دو جنسیتی مشهد محسوب می‌شود.
نمایی تاریخی، اما رها شده
پس از این مدرسه تا ورودی میدانگاهی چهارباغ در حال حاضر یک فرعی بن بست و دو مجتمع اقامتی و حسینیه صاحب الزمانی اهلی بشرویه مقیم مشهد و چند فروشگاه لوازم پلاستیکی و البته لباس روحانیت قرار دارد. این دو صنف بزرگ‌ترین اصناف فعال در محدوده محله چهارباغ چه کوچه مخابرات و چه کوچه چهارباغ محسوب می‌شوند تاجایی که این محدوده در دو دهه اخیر به عنوان بورس لوازم پلاستیکی و البسه روحانیت در مشهد شناخته می‌شود. درست در محل تقاطع کوچه مخابرات با میدانگاهی چهارباغ، آخرین بنای قابل ذکر این محدوده قرار دارد. این بنا خانه‌ای در اصل قاجاری است که هرچند فضای داخل آن بسیار تغییر کرده و دیگر هیچ ارزش معماری و تاریخی ندارد، اما نمای بیرون آن قابل توجه بوده تا حدی که یکی از شماره‌های مربوط به آثار مشهدی فهرست ثبت آثار ملی کشور را به خود اختصاص داده است. در پلاک‌های طبقه همکف این بنا روزگاری یگانه قصابی و کبابی و البته در پشت آن‌ها لبنیاتی محله چهارباغ مستقر بودند که اکنون از این بیت تنها مغازه کبابی مشغول فعالیت است.
آنچه دیگر نیست
اگر دقت کرده باشید اغلب بنا‌هایی که در بالا به معرفی آن‌ها پرداختیم در سمت چپ کوچه مخابرات قرار داشته اند، دلیل این امر هم تخریب بخش عمده بنا‌های سمت راست این کوچه در جریان احداث خیابان آیت ا... طبرسی است. خیابانی که به موازات این کوچه و حدفاصل آن با کوچه روشن در سال‌های اخیر ایجاد می‌شود که چشم مردم مشهد را از تماشای دو بنای ثبت ملی قاجاری سرای ترکمن‌ها و خانه دیدنی مرحوم افشار محروم می‌کند. این دو بنا هرکدام بخشی از هویت تاریخی مشهد بودند. سرای ترکمن‌ها نماد وحدت دینی در بین مردم محله چهارباغ بوده و منزل مرحوم افشار که در دو نبش کوچه مخابرات و کوچه حاج محمود هراتی قرار داشته است، سال‌های سال میزبان دوره‌های کوچک و بزرگ قرآنی مشهدبود.
آن‌چنان که بسیاری از قاریان دهه‌های ۴۰ تا ۶۰ شهرمان نخستین الفبای تلاوت قرآن کریم را در این خانه زیبای قاجاری فراگرفته بودند. سرانجام اینکه در سمت چپ این کوچه هم درست در ابتدای یگانه کوچه بن بست این سو، روزگاری خیاطی خانم نامی فعالیت داشته که بیشتر به کار آموزش می‌پرداخته است، به طوری که از نخستین مجموعه‌های آموزشی خیاطی زنانه در مشهد محسوب می‌شده است. این بنا هرچند هنوز هم به شکل و شمایل سال‌های پیش از انقلاب باقی‌است، اما پس از فوت خانم نامی در ابتدای دهه ۸۰ دیگر خیاط‌خانه نیست و زمانی قهوه خانه شده و اکنون تابلوی یک فروشگاه پلاستیک بر بالای آن نصب است.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
